ตอนนี้ ขอตั้งข้อสังเกตไว้ก่อนอย่างหนึ่ง คือ ในเรื่องการศึกษานี้ เราน่าจะต้องแยกให้ชัดระหว่าง การศึกษาจัดตั้ง กับ การศึกษาที่แท้
การศึกษาที่เราจัดทำดำเนินการกันอยู่ในระบบโรงเรียนนี่ ก็คือการศึกษาจัดตั้งนั่นเอง การศึกษาจัดตั้ง ก็คือไม่ใช่ตัวการศึกษาแท้จริง หมายความว่า เป็นการจัดตั้งเพื่อเอื้อต่อการที่จะเกิดมีการศึกษา หรือการจัดตั้งที่เอื้อต่อการเกิดขึ้นของการศึกษา คือ เราจัดตั้งการศึกษาที่เป็นรูปแบบนี้ขึ้น เพื่อช่วยให้การศึกษาที่เป็นของจริงเกิดขึ้น หรือพัฒนาขึ้นมาในตัวเด็ก แต่ตัวมันเองไม่ใช่การศึกษา
เพราะฉะนั้น ที่เราเรียกว่า “การศึกษา” ที่มีโรงเรียน มีชั้นเรียนจัดเป็นระดับนั้นระดับนี้ มีกิจกรรมนั่นนี่ จึงเป็นเพียงคำสมมุติที่เรียกกันไป เป็นเพียงการจัดตั้ง ไม่ใช่เนื้อตัวที่แท้ อันนี้เป็นเรื่องสำคัญที่ต้องเข้าใจให้ชัด เพราะมันจะมีความหมายโยงไปในทุกเรื่อง ให้เรามองการจัดชั้นเรียน และการจัดกิจกรรมทั้งหลาย ในแง่มุมที่ถูกต้อง
อย่างเช่นที่เดี๋ยวนี้ชอบพูดกันว่า ให้เด็กเรียนอย่างสนุก ให้มีความสุขในการเรียน ถ้าเราแยกตรงนี้ได้ เราจะเห็นชัดว่ามันมีความสุขจัดตั้ง กับความสุขที่แท้ ซ้อนกันอยู่ เวลานี้ ที่เราชอบเน้นว่าให้เรียนอย่างสนุก มีความสุขในการเรียน อะไรนี่ บางทีเราไม่รู้ตัวหรอกว่า เรากำลังพูดไปถึงเพียงแค่ความสุขจัดตั้ง ที่อยู่แค่เปลือกผิวเท่านั้นเอง ลงไปไม่ถึงขั้นของการสร้างความสุขทางการศึกษาที่แท้จริงเลย
นี่ก็คือ คุณครู อาจารย์ เพียรพยายามจัดกิจกรรม จัดบทเรียนอะไรต่างๆ ให้นักเรียนเกิดความสนุกสนาน มีความสุขในการเรียน แต่มันเป็นเพียงความสุขที่เราจัดแต่งขึ้นมา ที่จริง มันเป็นปัจจัยภายนอกที่เราเอามาใช้ปลุกเร้า เพื่อให้เด็กสนใจเข้าสู่เนื้อหาของการเรียน แล้วความสุขแบบนี้ ถ้าไม่สามารถทำให้เกิดผลที่แท้คือ การมีความสุขได้เองในการเรียนขึ้นภายในตัวเด็ก ก็จะกลับเป็นอันตราย แม้แต่ถึงขั้นที่ว่า ความสุขในการเรียนของเด็กต้องขึ้นต่อการจัดตั้งของปัจจัยภายนอกเรื่อยไป ซึ่งจะกลับกลายเป็นอุปสรรคต่อการก้าวหน้าไปในการศึกษา
เป้าหมายที่แท้ก็คือ เราต้องการให้เด็กเกิดมีปัจจัยภายใน คือคุณสมบัติในตัวเขาเอง ที่จะมีความสุขในการเรียน แต่เขายังไม่มีคุณสมบัตินั้น เรา ครู อาจารย์ ผู้เป็นปัจจัยภายนอกที่ดี จึงหาทางจัดการต่างๆ เพื่อเป็นตัวกลางในการเหนี่ยวนำให้เขาพัฒนาคุณสมบัติที่เป็นปัจจัยภายในของเขาเองนั้นขึ้นมา โดยทำบทเรียนและกิจกรรมให้สนุกสนานที่จะปลุกเร้าความสนใจในการเรียนขึ้นมา ถ้าเมื่อใด เด็กสนใจในเนื้อหาสิ่งที่เรียนขึ้นมาแล้ว เขาก็จะเริ่มมีความสุขในการเรียนสิ่งนั้น แล้วความสุขนั้นก็จะพัฒนาไปกับความก้าวหน้าในการเรียนที่เขาได้เกิดความรู้เข้าใจเป็นต้น และมีความอยากเรียนรู้เพิ่มขึ้นๆ ตอนนี้ก็จะเป็นความสุขที่เกิดจากปัจจัยภายในของเขาเอง ที่เด็กเป็นอิสระ ซึ่งเป็นเป้าหมาย
แต่ถ้าเด็กติดอยู่แค่การจัดตั้ง ต้องรอให้ปัจจัยภายนอกมาจัดให้เขาเรียนอย่างสนุกเรื่อยไป หรือร้ายกว่านั้น ถ้าเกิดเพลี่ยงพล้ำ เป้าหมายพลิกย้ายไป กลายเป็นว่าเด็กไปติดอยู่ที่ความสนุกที่เราจัดให้นั้น นี่ก็คือ การทำให้เด็กกลายเป็นผู้พึ่งพาต้องขึ้นกับปัจจัยภายนอกที่เราจัดตั้ง เขาก็ต้องรอ และเราก็ต้องจัดตั้งเรื่อยไป
การจัดตั้ง ก็คือปัจจัยภายนอก ที่มีผู้อื่นจัดสรรให้ แต่เด็กก็คือมนุษย์คนหนึ่ง ซึ่งหลังจากเรียนออกจากสถานศึกษาจัดตั้งแล้วเขาก็ต้องเข้าไปอยู่ในโลกแห่งความเป็นจริง
เมื่อไปอยู่ในโลกแห่งความเป็นจริงนั้น ก็ไม่มีใครมาคอยตามจัดตั้งให้อีก เขาก็อยู่กับความสุขความทุกข์ที่จะมีจะเป็นไปตามธรรมดา เขาจะต้องเผชิญกับสิ่งทั้งหลาย โดยเอาปัจจัยภายในเช่นปัญญาของตนเองมาใช้ปฏิบัติจัดการกับปัญหาและสถานการณ์นั้นๆ รวมทั้งความสามารถที่จะมีจะสร้างความสุขในตัวเอง ถ้าเราไม่สามารถใช้ความสุขจัดตั้งปลุกเร้าให้เขาเกิดปัจจัยภายในที่จะมีความสุขด้วยตนเอง แต่กลายเป็นทำให้เขามีความสุขที่ขึ้นกับการจัดตั้งแล้ว เขาจะเป็นนักพึ่งพา และจะยิ่งอ่อนแอลง ต่อไป เมื่อไม่มีใครเสนอความสุขจัดตั้งให้ เขาก็จะทุกข์หนัก เพราะฉะนั้นจึงน่ากลัวมาก
กิจการที่เรียกว่าการศึกษาในปัจจุบัน น่าจะระวังจุดอ่อนนี้ให้มาก ตัวเองก็เป็นการศึกษาจัดตั้งอยู่แล้ว ตอนนี้ก็ไปถึงขั้นที่เน้นการจัดตั้งความสุข จึงจะต้องชัดในกระบวนการของการศึกษาที่แท้ในตัวคน เพื่อจะไม่ให้ไถลผิดพลาดไป มิฉะนั้น นอกจากจะไม่พัฒนาความสุขที่แท้จริงขึ้นมาแล้ว ก็จะทำให้เด็กเป็นคนที่ทุกข์ง่ายขึ้น แล้วก็อ่อนแอลงด้วย
การกลายเป็นคนอ่อนแอลง ขาดความเข้มแข็งนี้ ก็เป็นเรื่องหนึ่งที่ต้องเน้นให้ระวัง เพราะมันหมายถึงการจะเป็นคนที่ทุกข์ได้ง่าย แล้วก็สุขได้ยากขึ้นด้วย
เป็นอันว่า การศึกษาจัดตั้ง ในด้านต่างๆ เช่นความสุขจัดตั้งนั้น ก็คือการจัดสรรปัจจัยเกื้อหนุนจากภายนอก ที่จะช่วยให้เด็กพัฒนาคุณสมบัติที่เรียกว่าปัจจัยภายในของเขาเองขึ้นมา ที่จะทำให้เขาสามารถออกไปอยู่ในโลกที่เป็นจริงได้อย่างดีที่สุด เขาจะต้องมีคุณสมบัติที่พัฒนาขึ้นในตัวเอง เช่น ความสามารถมีความสุข ที่จะเข้าไปอยู่ในสถานการณ์ต่างๆ ได้อย่างมีความสุขด้วยตนเอง สร้างความสุขให้กับตนเองได้ โดยไม่ต้องรอให้คนอื่นมาจัดตั้งให้ นี่เป็นจุดสำคัญที่ต้องการเน้นในที่นี้