พูดกันมาตั้งแต่ต้นว่าคนเป็นสัตว์ที่ต้องฝึก จะมีชีวิตเป็นอยู่ได้ จะทำอะไรได้ จะทำอะไรเป็น จะให้เก่ง จะให้ดี จะให้เลิศอย่างไร ก็ต้องหัดต้องฝึกเอา ไม่ว่าการรับรู้ ทักษะ ศีล ภาวะจิต จนถึงปัญญา ต้องฝึกทั้งนั้น ทำกันไปอย่างนี้ตลอดชีวิต บอกแล้วว่าการฝึกคือการศึกษา เพราะฉะนั้น คนจึงต้องศึกษาตลอดชีวิต การศึกษาจึงต้องเป็นชีวิตของคน
การฝึก การศึกษา ก็คือรู้จักเรียนรู้ เรียนทำ ทั้งเรียนรู้ ให้รู้เข้าใจ และเรียนทำ ให้ทำได้ทำเป็น พอทำได้แล้ว ก็ทำให้เป็น แล้วก็ทำให้ดียิ่งขึ้น ทำให้มีคุณภาพสูงขึ้น เมื่อจับทำงานนี้แล้ว คราวนี้ทำได้ ต่อไปก็ทำให้ดีทำให้ประณีตยิ่งขึ้น ฝึกกันเรื่อยไป การฝึกต้องเป็นชีวิตของมนุษย์ เพราะธรรมชาติของมนุษย์คืออย่างนั้น อย่างที่บอกแล้วว่ามนุษย์เป็น “ทัมมะ” เป็นสัตว์ที่ฝึกได้ เป็นสัตว์ที่ ต้องฝึก ตอนที่ว่าเป็นสัตว์ที่ต้องฝึก ตรงนี้รู้สึกว่าลำบาก แต่พอบอกว่าฝึกได้ ตอนนี้ดีนี่ เมื่อฝึกได้ ก็ฝึกให้วิเศษไปเลย
ก็มาเข้าหลักที่พระพุทธเจ้าตรัสนี่แหละ ที่ว่าคนที่ฝึกแล้วประเสริฐ ตรัสไว้หลายพุทธภาษิต อย่างง่ายๆ ก็คือที่บอกไปแล้วเมื่อกี้ว่า “ทนฺโต เสฏฺโฐ มนุสฺเสสุ” - ในหมู่มนุษย์นั้น คนที่ฝึกแล้ว เป็นผู้ที่ประเสริฐสุด
คนที่ฝึกแล้ว ศึกษาแล้ว ก็จะเก่ง จะดี มีคุณภาพ ทำให้สังคมเจริญ พัฒนา รุ่งเรือง งอกงาม มีความสุข มีสันติ มีอะไรๆ ทุกอย่างที่ดี พูดในแง่ที่เป็นประเทศชาติ ก็มีพลเมืองที่มีคุณภาพสูง
พอได้อย่างนี้แล้ว ทุกอย่างก็จะดีไปตาม มนุษย์ดีแล้ว อะไรต่ออะไรๆ ก็ดีไปด้วย ตลอดไปจนถึงธรรมชาติ ที่มนุษย์ไม่ฝึกตัว ไม่มีคุณภาพ ทำให้ธรรมชาติเสื่อมลงไปๆ มนุษย์มีคุณภาพดีขึ้น ก็รู้จักใช้ รู้จักปฏิบัติต่อธรรมชาติ สิ่งแวดล้อมก็จะพลอยดีขึ้น
ตกลงว่า ก็มาสรุปที่นี่แหละ คือ ที่ว่าให้พึ่งตนนั้น ก็ต้องถามว่าเขามีตนที่พึ่งได้ หรือมีตนซึ่งเป็นที่พึ่งได้หรือยัง เขาเป็นอะไร ทำงานอะไร มีอาชีพอะไร เขาทำงานทำอาชีพได้สำเร็จผล มีคุณภาพดี มีความภูมิใจมั่นใจในงานในการอาชีพที่ทำไหม แล้วก็โยงมาที่หลักการฝึกตน หรือการศึกษาเป็นชีวิต ตลอดชีวิตนี่แหละ ให้ฝึกฝนให้ทำเป็นและทำให้ดียิ่งขึ้น ให้เก่ง ให้ชำนาญ ให้เชี่ยวชาญ ให้ดีมีคุณภาพสูงยิ่งขึ้นไปอย่างมั่นใจ ให้เป็นมนุษย์ที่เป็นผู้ประเสริฐสมชื่อ อย่างที่พระพุทธเจ้าตรัสไว้
ย้ำไว้ด้วย ที่เราพูดกันมาว่า มนุษย์เป็นสัตว์ประเสริฐนั้น ที่จริงยังไม่ประเสริฐหรอก เราต้องแถมตามที่พระพุทธเจ้าตรัสไว้ว่ามนุษย์ที่ฝึกแล้ว เป็นสัตว์ประเสริฐ ถ้าพูดอย่างนี้ จึงจะได้ความ