พระพุทธศาสนากับโลกธุรกิจ

เหตุ และ ปัจจัย ในพระพุทธศาสนา

พระพรหมคุณาภรณ์

เรื่องเหตุและปัจจัยนี้ แม้แต่ในภาษาไทยก็ยังมีปัญหา เมื่อเราพูดถึงคำว่า เหตุ หรือสาเหตุ ได้แก่ Cause และ ปัจจัย หรือ Condition ในคำสอนเดิม เหตุ หรือที่เราแปลกันว่า สาเหตุ ก็เป็น ปัจจัย หรือ เงื่อนไข ข้อหนึ่ง

ในพระอภิธรรม มีปัจจัย ๒๔ อย่าง และในท่ามกลางปัจจัย ๒๔ ข้อ เหตุ หรือ Cause เป็นข้อหนึ่ง เหตุ เป็นหนึ่งในปัจจัย ๒๔ ข้อ เรามักจะพูดถึง Principal Condition หรือ Direct Condition สําหรับศัพท์ว่า เหตุ นี้ บางครั้งมันก็เป็นคำที่ใช้แทนกันได้กับคำว่า ปัจจัย เพราะในบาลีเราใช้คำว่า ปัจจัย คำเดียว แต่สามารถครอบคลุมได้ทั้งหมด และปัจจัยทั้ง ๒๔ เริ่มด้วยข้อแรก คือ เหตุ ซึ่งแปลได้ว่า Cause ในภาษาอังกฤษ Cause คือ ข้อที่ ๑ ของปัจจัย ๒๔ ข้อ และก็หมายถึง Principal Condition หรือ Direct Condition ซึ่งคุณได้กล่าวถึงมาแล้วว่า คือ เม็ดมะม่วง นั่นเอง แต่ถ้าไม่มีดิน ไม่มีออกซิเจน ไม่มีน้ำ ไม่มีอุณหภูมิที่เหมาะสมแล้ว เม็ดมะม่วงก็จะไม่สามารถแตกออกเป็นต้นมะม่วง และเจริญเติบโตเป็นต้นมะม่วงได้ แม้ว่าคุณจะมีเม็ดแล้วก็ตาม มันก็ไม่อาจกลายเป็นต้นมะม่วงได้

สิ่งที่น่าสนใจมากสําหรับหลักการอันนี้ คือ ถ้าต้องการไม่ให้สิ่งใดสิ่งหนึ่งเกิดขึ้น คุณมีทางเลือกสองทาง หนึ่ง กําจัดเหตุ สอง กําจัดเงื่อนไข เมื่อทําได้อย่างนี้ สิ่งนั้นก็จะไม่เกิด

ความตระหนักรู้หลักการอันนี้ จะทําให้เรารู้จักระมัดระวังมากขึ้น

แม้กระทั่งเดี๋ยวนี้ วิทยาศาสตร์ไม่สามารถสมบูรณ์ได้ ไม่สามารถไปถึงจุดหมายได้ เพราะยังคงยึดติดอยู่ในสิ่งที่เราเรียกในภาษาบาลีว่า The Doctrine of single cause bringing single effect ที่ในพระพุทธศาสนาเรียกว่า เอกการณวาท (ซึ่งเป็น Wrong View หรือ มิจฉาทิฏฐิ)