กระแสต่างๆ ในโลกปัจจุบันที่เราเกี่ยวข้อง มีหลายอย่าง กระแสสำคัญที่ท้าทายปัญญาอย่างยิ่งก็คือ กระแสความคิด โดยเฉพาะในช่วงที่เป็นมาจนถึงเวลานี้ เรากำลังมีกระแสความคิดที่ว่า เออ เลิกกันเถอะนะแนวคิดแยกส่วน และชวนกันให้หันมาหาแนวคิดองค์รวม บอกว่าต้องมองแบบองค์รวม ให้เป็น holism หรือ holistic view
แต่เรื่อง holistic view อะไรนี่ก็น่าสังเกตอีกนั่นแหละ
คงจะต้องคอยติงๆ กันว่า จะเป็นเรื่องอะไรก็ตามต้องให้ชัด เพราะว่าในการหันมานิยมเรื่ององค์รวมนี่ก็เป็นการที่ว่าเขากำลังจะผละออกไปจากความคิดแยกส่วน แต่ในความคิดแยกส่วนนั้น มีหลักการสำคัญอย่างหนึ่งคือ การวิเคราะห์
การวิเคราะห์นั้น เป็นการแยกแยะจำแนกออกไปให้เห็นชัด ซึ่งในแง่หนึ่งก็เข้าทีอยู่ เพราะว่าการวิเคราะห์ที่แยกแยะทำให้เห็นชัดนั้นก็เป็นเรื่องของปัญญา ฉะนั้นอย่าไปเลิกเสียทีเดียว ระวังว่าบางทีเราจะไปสุดโต่ง
กระแสของโลกนั้นเขามีความโน้มเอียงอย่างหนึ่ง คือชอบไปสุดโต่ง ฝรั่งนี่ก็เถอะ ชอบไปสุดโต่ง เมื่อไปสุดทางโน้นแล้วหันกลับมาก็ไปสุดทางนี้ พอไปสุดทางหนึ่งก็ผละ บอกว่าไม่เอาแล้ว ก็หันกลับเต็มที่ไปอีกทางหนึ่ง
เมื่อจะเลิกกระแสความคิดแยกส่วนก็ว่า โอ๊ย ! ที่แล้วมา วิทยาศาสตร์นี่เป็นตัวการทำให้มนุษย์เรานำพาอารยธรรมไปในแนวทางของความคิดแยกส่วน ไม่ดี ไม่ถูก ต้องเลิกคิดแยกส่วน ต้องหันมาคิดแบบองค์รวม แต่แล้วองค์รวมที่ว่านั้นบางทีก็ไม่ชัด ถ้าเป็นองค์รวมพร่าๆ มัวๆ จะยิ่งร้ายใหญ่
องค์รวมนี้ เมื่อมองให้ตลอด ที่จริงมันอันเดียวกันกับวิเคราะห์หรือแยกแยะ ในทางพุทธศาสนาท่านให้ความสำคัญกับเรื่องการวิเคราะห์ เรียกว่า “วิภัชชะ” พุทธศาสนามีชื่อหนึ่งว่า “วิภัชชวาท” แปลว่าหลักการแห่งการจำแนกแยกแยะ อย่างในสมัยสังคายนาครั้งที่ ๓ จะสอบพระ ก็ใช้หลักนี้ว่า พระพุทธเจ้าเป็น “วิภัชชวาที” ถ้าพระองค์ไหนไม่รู้ก็จับสึกเลย
หลักการวิเคราะห์นี่เป็นเรื่องสำคัญ อย่าด่วนไปดูถูก เดี๋ยวจะบอกว่าไม่ได้ความแล้ว เราเลิกแล้วความคิดแยกส่วน ข้อสำคัญอยู่ที่ว่าแยกให้มันถูก วิเคราะห์ให้มันชัดๆๆๆ ไปเลย อย่าไปอยู่กับชัดเดียว ถ้าอยู่กับชัดเดียวก็หมายความว่าแยกแยะกระจายออกไป แล้วฉันก็ดูอยู่กับเรื่องของฉันอันเดียวนี่แหละ ไม่มองอื่นไหนอีก ก็เลยทำให้ยุ่ง